Dil ve Düşünce
Dil ve Düşünce - Dilin Düşünce üzerinde hükmü var mı?
Dilbilimsel Görelilik Teorisi (Sapir-Whorf Teorisi) bir dilin yapısının, içinde bulunduğu kültürde düşünceyi etkilediğini ve davranış kalıplarını şekillendirdiğini savunur. Hala tartışılan teoriye göre düşünce dilin bir ürünüdür. Bireylerin kavrama sistemleri ve dünyayı algılama biçimleri konuştukları dil ile şekillenir. Modern felsefenin omurgasında Kant, Hegel, Schopenhauer, Marx, Adorno, Engels, Heiddeger, Schiller gibi Almanca konuşanların çoğunlukta olmasının (Descartes, Sartre, Camus'a saygı ile) ve postmodern felsefeye bakınca da görülen Fransızca ağırlığının (Foucault, Deleuze, Barthes) bir tesadüf olamayacağını düşünenler vardır. Dil, fikirlerin sadece dolaşımında değil, üretiminde de etkilidir. Dil geri beslemeyle kültürden, doğal olarak, etkilenip dönüşür; ancak burada nedenselliğin yönü önemlidir. Aşağıda göreceğiniz Whorfist/Whorfizm'e göz kırpan romancılara göre; etkileşim ilk adımda dilden düşünceye doğrudur ve dil ilettiği düşünceleri oluşturan makinenin hem yapı taşı, hem mimarıdır. Whorfizm bugün itibarıyla çok tartışmalıdır ama yine de üzerinde düşünmeye değer savlar sunar.
Bu ay KararsızOkur’da içlerine bilinçli olarak dil-düşünce bağlantısı gömülmüş, tabiri caizse Whorfist romanları topladık. Bunların yanına alışılageldik dil kodlarını eğip büken ve hatta bazen kıran, dil ile bir derdi olan romanlardan koyduk. Bu romanlar, dilin düşünceye koyduğu sınırlara boyun eğmedi, Whorfizmin öngördüğü bariyerlere saldıran öncüler oldular – ya da kültürün dile olan geri besleme kanalına yıkıcı balyozlar doldurdular. Ne olursa olsun, bu kitapların yazarları düşünceye koyulan bu teknik sınırları kabul etmedi, ana yoldan yürümeyi reddetti ve kendi patikalarını kendileri açtılar.
Görseli büyütmek için üstüne tıklayın. Kaynak: sabitfikir dergisi (kaynağa ulaşmak için buraya tıklayın) Hazırlayan: Murat Can Aşlak, Çizen: Onur Atay
Dothraki gibi (Taht Oyunları, - George R. R. Martin) Elfce gibi (Yüzüklerin Efendisi - J. R. R. Tolkien), kendileri için diller yaratılmış romanlar zaten dosya içinde zaten etraflıca incelenince, bir adım öteye atıp “dil ile bir derdi olan romanlar” üzerinden yürümeye karar verdik.
[* hatırlatma: sabitfikir aylık yayımlanan bir güncel edebiyat dergisi -İnternet sitesine ulaşmak için tıklayınız. Dergide her ay bir dosya konusu oluyor ve ilgili yazılarla bu konu işleniyor. Dosyalarla ilgilenen ancak nereden başlayacağından emin olamayan okurlara yardımcı olmak üzere derginin tam ortasında bir "KarasızOkur" sayfası var ve bu sayfayı Ekim 2016'dan beri ben hazırlıyorum.]
Dosyadaki İstatistikler:
Yaşayan dil sayısı: 6912
Tehlike altındaki dil sayısı: 516
En çok dilin konuşulduğu ülke: Papua Yeni Gine 820 yaşayan dil
Yazıya ilk dökülen dil: Sümerce ve ya Antik Mısır Dili (M.Ö. 3200)
En çokzengin dil: İngilizce 250.000 ayrı kelime
En fakir dil: Taki Taki 340 kelime – Surinam
En geniş alfabe: Khamer 74 harf (Kamboçya)
En dar alfabe: Rotokas- 12 Harf (Papua Yeni Gine)
En çok Oscar ödülü kazanan dil: İtalyanca
En çok çevrilen doküman: İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi
Yüzüklerin efendisindeki kurgu dil sayısı: 12
Vatikan’da Latince hizmet veren bir ATM var
Elfçe, Dothraki ve Na'vi gerçek diller mi? Ted-ed Video (İngilizce)
Dilin koyduğu sınırları reddedip, kuralları eğip büken, bu sayede kavramsal dünyadan iletişimin gerçekleştiği fiziksel dünyaya uzanırken kendi yolunu kendi açan romanlardan kararsız okura bir kapı açabiliriz diye düşündüm. Dilin sınırlarını reddeden romanlar, sayfanın ilk grup kitapları olarak kararsız okura seçenek oldular. Dilin düşünceyi etkilediği, hatta düşüncenin dilin ürünü olduğunu söyleyen Sapir-Whorf Teorisi edebiyat dünyasında çok ciddi karşılık bulduğundan bu teoriyi kullanan yazarlar üzerinden dil-düşünce-edebiyat bağlantısını sayfaya taşıyabilir ve kararsız okura sunabiliriz diye düşündüm. Teori, kelimelerin uzanamadığı kavramları tahayyül edip, herhangi bir yapıda kullanmanın mümkün olmadığı argümanı üzerinden dallanır. Mesela Ay; İspanyol dilinde dişiyken, Almanca’da göre erkektir. Bir İspanyol ve bir Almanın aya bakışı dilleri üzerinden şekillenir. Ortalama bir İspanyol için ay daha romantik ve mistikken, alman için daha kaba ve fizikseldir.
Sapir-Whorfizm’in edebiyattaki uygulamalarına Orwell’in 1984'ünü örnek verebiliriz. Romandaki totaliter devlet Okyanusya'nın, kendi yönelimine uygun bir dil üretmesi Whorfist mantığa çok uygun düşer. Yenikonuş adı verilen bu dilde isyan, özgürlük gibi pek çok kavramın karşılığı yoktur. Rejimin tehlikeli gördüğü sözcüklerin dilden temizlenmesi, karşılık geldikleri kavramların zihinlerden temizlenmesi amacını taşımaktadır.
George Orwell (1903-1950) - School of Life video (İngilizce)
Teoriye karşı çıkanlar örneğin Fransız Polinezyasında niye bir Polinezya ihtilali olmuyor sorusunu sorarak Whorfistleri sıkıştırırlar… Whorf’un araştırmalarını, öğrenci ağzıyla- sabunlamış olduğunun ortaya çıkmasıyla teori 1960’larda gözden düştü ancak son 20 yılda Whorfizmin daha yumuşak bir versiyonunun yeniden canlandığını gördük.
Whorfist kitaplara orta sayfanın yarını ayırıp işi dergiye teslim ettiğim günün ertesi günü sinemaya gittim ve inanamadım oradaydı… Ted Chiang’ın Whorfizmin en ağır yorumlarından biri üzerinde yükselen romanı “Geliş” beyaz perdeye uyarlanmıştı. “Sapir-Whorf” günlük yaşamda devamlı rastladığımız kavramlardan değil ve onla ilgili yazdıktan bir gün sonra açık açık Sapir-Whorf’un en ağır yorumlarından birinin üzerine kurulu Geliş’i izlemek eğlenceli geldi.
Tüm yazdığım filmlere göz atmak ve "Filmler" sayfasına ulaşmak için buraya ya da görsele tıklayınız…
Kararsız Okur'a Liste
Kitaplar, Yazarlar ve Bilgi Balonları – "Uncut" sürüm:
Ficciones
Jose Luis Borges
“Tlön, Uqbar, Orbis Tertius” hikayesi - bir idealist bireyler evreninde, adi isim bile barındırmayan bir dilin idealist kültürü şekillendirmesi
1984
George Orwell
Baskıcı rejimin gelecekte bir ayaklanmanın önüne geçmek için kavramları özgürlük ve benzeri rejim karşıtı kavramları zihinlerden de silme projesi: “Yenikonuş” dili
Mülksüzler
Ursula Le Guin
Anarko-komünist bir toplum ile mülk ve sahiplikle ilgili kavramları barındırmayan dili Pravca
Dune
Frank Herbert
Yerli Fremen kültürünün vahşetle olan ilişkisini, Fremenlerin dilinden yakalayan kahramanlar.
Parazit
Nial Stephenson
Nöro-linguistik programlama ile dil üzerinden insanları kontrol projesi
Yaban Diyarındaki Yabancı
Robert A. Heinlein
Dili öğrendikçe yeni yeteneklere kavuşanlar. Bu yeteneklerin ilişkili olduğu kavramlar İngilizce dile gelemez.
Dilin Koyduğu Sınırları Kabul Etmeyenler:
Finnegan Uyanması:
James Joyce
60 ila 70 dilden kelimeleri alıp, kırıp birleştirerek oluşturulan kelimeler ve kavramlar -17 yılda tamamlandı.
Kibritleri Çok Seven Küçük Kız:
Gaetan Soucy
Kapkaranlık bir ailede küçük kızın kendi dili: “Kasmaca, babamda da vardı” Kasmaca: Sara
Noğmal
Uğur Mıstaçoğlu
Normali diline dolayan, r’leri söyleyemeyen çocuğun konuştuğu dille
Kayboluş
Georges Perec
Fransızca’da en çok kullanılan harf olan e’siz roman – Türkçe çevirisi’de e’siz
Yapraklar Evi
Mark Danielewski (Monokl’dan çıkacak... Umarım yakında)
Renkli işaretler, bir cümleye onlarca dipnot, ters yazılar, tuhaf sayfa düzenleri, kitabı yamuk tutup okumak gerek bölümler…
Otomatik Portakal
Antony Burgess
Rusça İngilizce karışımı bir kafiyeli argo jargon. Birbirine yedirilen veya kafiyeye uyarak kısalan kelimeler. Bir kelimenin hecelerinden türetilen kelime serileri appy polly loggy ("apology")
Solgun ateş
Vladimir Nabokov
Romanın içine konmuş yorumları, önsözü ve tefsiriyle 999 mısralık bir şiir kitabını
O Güzel Atlar
Cormac MacCarthy
MacCarthy, tırnak ve noktalı virgül gibi bazı noktalama işaretlerini akışı bozduğu gerekçesiyle kullanmıyor. Çoklu bağlaç kullananlardan “… ve … ve … ve … ve”